Open forum: wat heeft het opgebracht?
Op 20 oktober 2023 vond het open forum plaats van de Staatscommissie rechtsstaat in de Social Impact Factory in Utrecht. Iedereen die dat wilde kon zich hier voor aanmelden. Zo’n honderd deelnemers konden hun ervaringen met de rechtsstaat in ons land delen met commissieleden. Hun inbreng wordt meegenomen in het onderzoek van de staatscommissie.
Programma
Onder leiding van dagvoorzitter Marcia Luyten wordt in het plenaire deel de staatscommissie voorgesteld aan de bezoekers. De negen commissieleden vertellen kort iets over zichzelf en beantwoorden enkele vragen uit het publiek. Vervolgens leiden de commissieleden in duo’s vijf deelsessies. Eén deelsessie wordt geleid door een commissielid en de secretaris. Elke deelsessie wordt twee keer gegeven, dus bezoekers kunnen twee verschillende sessies bijwonen en zo bij vier commissieleden (of secretaris) hun verhaal doen.
De deelsessies zijn:
- De betekenis van de rechtsstaat voor de burger (Marc Hertogh en Henk Kummeling)
- De rechtsstatelijke cultuur in Nederland (Diantha Vliet en Kutsal Yesilkagit)
- Toegang en toegankelijkheid van de rechtspraak (Eva González Pérez en Ernst Numann)
- Knelpunten in bestuur en uitvoering (Corissa Abdoeljamil en Kees Vendrik)
- Digitalisering en de rechtsstaat (Fatma Çapkurt en secretaris Rien den Boer)
Na de deelsessies komen de bezoekers en de staatscommissie weer bijeen. De commissieleden vatten samen wat de deelnemers in hun sessie hebben verteld. Ook kunnen bezoekers de commissieleden nog vragen stellen, zowel tijdens de afsluiting als daarna tijdens de borrel.
De commissie is dankbaar voor het vertrouwen en de ervaringen die de deelnemers met hen wilden delen. De verhalen die tijdens het open forum zijn verteld sluiten goed aan bij de thema’s van het onderzoek. Dit is een belangrijke bevestiging voor de commissie dat zij op de goede weg is. De staatscommissie is zich ervan bewust dat ‘het’ burgerperspectief niet bestaat. Daarom wil de commissie zo veel mogelijk verschillende ervaringen ophalen. Burgerperspectieven staan tenslotte centraal bij het werk van de staatscommissie.
Samenvattingen van de deelsessies
Tijdrovend en ingewikkeld
In deelsessie 1, ‘De betekenis van de rechtsstaat van de burger’, vertellen diverse deelnemers dat zij ervaren dat de overheid tekortschiet in het contact met hen. De overheid wordt gezien als onbereikbaar en ondoorzichtig, en dat gaat ten koste van het vertrouwen van de deelnemers in de overheid en de rechtsstaat als geheel. De regelingen die er zijn om kwetsbare burgers te beschermen, zijn zo ingewikkeld dat het mensen soms zelfs dieper in de problemen brengt in plaats van hen te helpen. Een andere veelgehoorde klacht is dat het uitzoeken informatie of rechtzetten van problemen enorm tijdrovend en stressvol is. Deelnemers voelen zich niet gesteund door ambtenaren, rechtspraak of uitvoeringsinstanties. Het uitgangspunt is werkzaamheid en uitvoerbaarheid voor de professionals, en niet het effect van bepaalde regelingen of procedures of de burger. Dit probleem werd ook door Marc Hertogh geschetst aan het begin van de sessie, over een casus die weliswaar juridisch in orde was, maar toch grote en buitensporige gevolgen had voor de personen die erbij betrokken waren.
Gebrek aan controle
Deelsessie 2 ging over ‘De rechtsstatelijke cultuur in Nederland’. Verschillende deelnemers vinden dat binnen de ambtenarij, maar vooral binnen de rechtspraak, te weinig oog is voor het burgerperspectief. Ook benoemt een aantal deelnemers dat er niet zorgvuldig wordt omgegaan met de positie van rechters en burgers, bijvoorbeeld door informatie niet (tijdig) openbaar te maken of doordat er binnen de rechtspraak te weinig controle of zelfreflectie op het eigen functioneren is. Er zijn te weinig formele regels om dit goed te waarborgen. Het handelen van de rechtspraak biedt daarom ruimte om andere belangen dan die van burgers voorop stellen. Daarnaast twijfelen de deelnemers aan het probleemoplossend vermogen van de overheid en de welwillendheid naar burgers toe.
Autonomie en vertrouwen
In deelsessie 3 gingen deelnemers in gesprek over de ‘Toegang en toegankelijkheid van de rechtspraak’. Deelnemers gaven aan hun autonomie kwijt te raken wanneer zij te maken kregen met bepaalde instanties, zoals jeugdzorg, het Juridisch Loket of de Belastingdienst. Ook vertelden zij het gevoel te hebben dat zij nergens terecht konden met hun problemen nadat zij zich door de officiële kanalen niet geholpen voelden. Daarnaast werden de lange doorlooptijden in de rechtspraak genoemd. De deelnemers benoemden bovendien dat zij de indruk hadden dat bepaalde procedures in de rechtspraak niet gevolgd werden, wat de integriteit van de rechtspraak verstoort. Zij raakten hierdoor vertrouwen in de rechtspraak kwijt, en ook andere instanties werden minder vertrouwd. Verder gaven zij aan dat de problemen van burgers in stukjes worden opgedeeld, in plaats van hun situatie als geheel te bekijken. Daardoor voelden zij zich niet geholpen.
Het effect van regelingen
In de vierde deelsessie ging het over ‘Knelpunten in bestuur en uitvoering’. De deelnemers zijn het erover eens dat degenen die de regels bedenken vaak te ver van de praktijk en burgers af staan om goed beleid te kunnen maken. Het is niet duidelijk welk effect de uitvoering van bepaalde wet- en regelgeving op burgers zal hebben. Ook hier wordt het punt gemaakt dat wanneer een persoon met meerdere regelingen te maken heeft, de situatie complex en onoverzichtelijk wordt. Zowel voor de persoon zelf als voor de instanties die de regelingen moeten uitvoeren. Vanwege angst en gebrek aan vertrouwen durven mensen geen gebruik te maken van regelingen die voor hen bedoeld zijn. Een ander genoemd probleem is dat rechters en wethouders beslissingen nemen op basis van onjuiste en incomplete informatie; een ‘papieren’ werkelijkheid die vaak niet strookt met de realiteit van de mensen om wie het gaat. Mensen kunnen zo in de knel komen door een combinatie van het handelen, cultuur en structuur van organisaties die de wet- en regelgeving bepalen en uitvoeren. Allen hebben behoefte aan nauwer contact met degenen die beleid en regelgeving bepalen, en met de uitvoerders. Een positief voorbeeld hiervan is bestuurder die zelf klachten afhandelt en zo goed op de hoogte is van er speelt in zijn organisatie.
De deelnemers benoemen verder het onvermogen of passiviteit vanuit de hoeken waar zij oplossingen verwachten, zoals de academische wereld, gemeenten of ministeries. Tegelijk klinkt er het verwijt dat de overheid geld verdient aan zaken waar burgers nadelen van ondervinden, zoals het legaliseren van gokken.
Een ander onderwerp dat kort werd aangesneden, was dat zelfredzame, hoogopgeleide mensen aandacht kunnen vragen voor ‘micro’-problemen. Hiermee bemoeilijken zij de nodige aandacht voor of de toegang tot het recht bij de problemen van anderen die mogelijk zwaarder wegen.
Meer expertise en kwaliteit
De vijfde deelsessie ging over ‘digitalisering’. Commissielid Fatma Çapkurt opent door te vertellen dat voor de inzet van digitalisering vooral praktische argumenten worden ingezet, terwijl rechtsstatelijke argumenten uit het zicht verdwijnen. Er zijn veel praktische en kostenbesparende argumenten voor digitalisering en de uitwisseling van gegevensstromen, maar dit kan ook oneerlijke situaties opleveren. Een algoritme kan discriminerende selectiecriteria bijvoorbeeld uitvergroten, waardoor de effecten ook groter zijn. Een deelnemer benoemt het grote gebrek aan expertise bij de overheid op het gebied van IT, digitalisering en programmering. Hierdoor maakt de overheid verkeerde keuzes, bijvoorbeeld door voor de goedkoopste optie op korte termijn te gaan in plaats van de beste of toekomstbestendige ontwikkeling, is zijn mening. Bovendien is het lastig voor overheidsinstanties om van leverancier te wisselen als een systeem eenmaal in werking is gezet. Een andere deelnemer benoemt het gebrek aan regelgeving, waardoor het uitwisselen van gegevens tussen instanties lastig is. Volgens Çapkurt zijn hier inmiddels wel stappen in gezet. Zij pleit voor een digitaal constitutioneel bewustzijn: nu wordt het grote geheel door niemand overzien en geëvalueerd.
Een deelnemer pleit voor meer digitalisering en automatisering in de rechtspraak: hij noemt een digitaal systeem over arbeids- en ontslagrecht waaruit vaker betere uitspraken dan de rechters zelf deden. Daar staat tegenover dat mensen zich nu al niet altijd gehoord voelen, en dit proces automatiseren maakt het misschien nog onpersoonlijker. Tegelijkertijd kan overheidscommunicatie bijvoorbeeld veel begrijpelijker worden gemaakt met ChatGPT. Ook noemen de deelnemers de risico’s van digitalisering bij landen buiten Nederland en externe partijen. Data kan een verdienmodel zijn, en de Nederlandse overheid moet haar burgers beschermen en voor digitale veiligheid zorgen.
Burgerperspectief
Het open forum was één van de manieren waarop de staatscommissie burgers en professionals een rol geeft bij haar onderzoek. Daarnaast organiseert de commissie in het najaar van 2023 gesprekken met burgers op locatie in 12 gemeenten in Nederland. Ook zijn er in 2024 een burgerpanel en hackathons om concrete verbeteringen voor de rechtsstaat te ontwikkelen. Hierover verschijnt binnenkort meer informatie op onze website. Op de hoogte blijven? Volg ons op Instagram of LinkedIn en abonneer je op de nieuwsbrief.
